مقدمۀ امام موسی صدر بر کتاب فاطمة الزهراس و‌تر فی غمد، نوشتۀ استاد سلیمان کتانی. امام صدر در اين مقدمه به بررسي شخصيت فاطمه زهرا (ع) پرداخته است.
بسم الله الرحمن الرحیم
۱. فاطمة زهراس
«خـداونـد از خشـم فاطمـه خشـمگین و بـه سـبب خشـنودی او خشنود می‌شود،» [۱] «فاطمه پارة تن من است، هرکس او را بیازارد مرا آزرده، آن‌کس که با او دوستی ورزد با من دوستی ورزیده است،» [۲] «فاطمه قلب و روح من است،» [۳] «فاطمه بانوی زنان دو جهان است.» [۴] این شهادت‌ها و نظایر آن در کتاب‌های حدیث و سیره به توا‌تر از پیامبرص نقل شده است؛ پیامبری که از روی هوی سخن نمی‌گوید و تحت تأ‌ثیر روابط نسَبی و سبَبی قرار نمی‌گیرد و در راه خدا از سرزنش نکوهش‌گران باکی ندارد. این گفتار‌ها از پیامبر اسلام است که در دعوت خود ذوب شده و برای مردم به‌مثابة الگو و نمونه‌ای درآمده است. تپش‌های قلب او و نگاه‌هایش و دست سودن و گام‌های تلاشش و پرتوهای اندیشه‌اش، قول، فعل و تقریر او، تماماً بیانگر تعالیم دینی و احکام خدا و چراغ‌های هدایت و راه‌های نجات است. این‌ها نشان‌های افتخار از جانب رسول‌خداص بر سینة فاطمة زهراس است که به مرور زمان و با تکامل جوامع درخشندگی بیشتری پیدا می‌کند، به‌خصوص هرگاه به این اصل اساسی در اسلام توجه کنیم که در این سخن پیامبر به فاطمه جلوه کرده است که فرمود: «ای فاطمه برای آخرت خود بکوش که من نمی‌توانم در پیشگاه خداوند برای تو کاری بکنم.»
فاطمة زهراس، درواقع، نمونة زنی است که خدا می‌خواهد و پاره‌ای است از اسلام مجسم در وجود محمدص؛ زندگی‌اش برای زن مسلمان و انسان مؤمن در هر زمان و مکانی به منزلة الگویی چهره می‌نماید.
به‌راستی شناخت فاطمهس بخشی از کتاب رسالت الهی است و پژوهش و تحقیق در حیات حضرتش به‌مثابة تلاشی برای فهم اسلام و ذخیره‌ای ارزشمند برای انسان معاصر است.
۲. با نویسنده
با این احساسات بود که در صومعة استاد بزرگوار و ادیب عالی‌مقام، سلیمان کتانی، در قریة بسکْنتا بر دامنة کوه صنین نشسته بودم و به او که کتاب ارزشمند فاطمة الزهراس و‌تر فی غمد را می‌خواند، گوش فرامی‌دادم. در حالی به او گوش سپرده بودم، که در برابرم صفحاتی شکوه‌مند نمایان می‌شد؛ صفحاتی که از زیباییِ ذوق و عظمت هنر آن نویسنده پرده برمی‌داشت. من همراه او ساعاتی در دنیای وسیع و درخشان فاطمهس سیر کردم. احساس والایی و سرافرازی می‌کردم و از لذت دیده و دیدار بهره‌مند می‌شدم و با عقل و قلبم در برابر این میراث بزرگ و شورانگیز احساس سربلندی می‌کردم. لذت عمر من همین ساعات بود؛ ساعاتی که در مقابل جمال الهی فاطمهس که بر اندیشه و قلب این مرد انعکاس یافته بود، قرار داشتم.
به مقـدمة کتاب او بـازگشتم و بـه کلماتـش گوش سپردم کـه می‌خواند: دربارة فاطمة زهراس خواهم نوشت و به‌قدر امکان از استعمال حرف جر یعنی حرف «عن»، که در کتب سیره بسیار به کار می‌رود، و نیز از نقل سلسله‌راویان خودداری خواهم کرد. قلمی که میان انگشتان من جای گرفته، بیشتر رنگ ساقة گل را ترسیم خواهد کرد و از بوی خوش آن به جنبش در خواهد آمد، تا آنکه آزمایشگاهی برای آهن و گوگرد آن باشد.
از او پرسیدم: آیا این نمایشگاه خود را دربارة فاطمه تنها به کسانی اختصاص داده‌ای که فاطمه را می‌شناخته‌اند و با مطالعة کتب سیره به زندگی آن حضرت واقف شده‌اند؟ و کسانی را که می‌خواسته‌اند از زندگی او اطلاعی به‌دست آورند، محروم کرده‌ای؟ چرا راه رسیدن به چشمة خورشید و منبع حیات را ترسیم نکرده‌ای تا جامعة ما که این کتاب را می‌خواند، بتواند مرد و زنی فاطمه‌وار پرورش دهد و تربیت کند؟ به او گفتم: این لوحه‌های زیبا به‌زودی ارواح مردم سرگردان را به‌شگفتی وامی‌دارد و آنان را به خود جذب می‌کند؛ ارواحی که از بحث‌ها و نظریه‌ها و تجربه‌ها دربارة زن خسته شده‌اند تا جایی که مسئلة زن به‌صورت بزرگ‌ترین مشکل جوامع گذشته و حال درآمده است. این شگفتی و شیفتگی، هر دو، منجر به مطالعة مواد و عناصری می‌شود که این تابلوهای زیبا را پدید آورده است، یعنی همان آهن و گوگرد؛ و منجر به جست‌وجو برای ورود به خانه‌هایی می‌شود که خداوند اجازه داده نام متعالش در آن‌ها بلند شود.
پژوهشگران و کار‌شناسان تمدن جدید را «تمدن سکس» می‌نامند و این خود حاکی از خطیر بودن چالش دیدگاه‌ها دربارة زن است و نیز اشتباهات بزرگی را آشکار می‌کند که در اثر خطای تمدن جدید دربارة زن دچارشان شده‌ایم... نظریاتِ نویسندگان و دانشمندان علم روان‌شناسی و ماده‌گرایی که در همة پدیده‌ها و خصوصاً در تعریف زن در دنیای جدید رواج یافته، راه‌ها را تیره ساخته و زن را در تمایلات غریزی غرق کرده است و، درنتیجه، راه صواب را تباه کرده و سردرگمی به بار آورده و جنبة انسانی زن را زیر قدم‌های تجارب قدیم و جدید متلاشی ساخته است.
ما امروز بیش از هروقت دیگر به ارائة خلاصه‌ای از زندگی فاطمة زهراس احساس نیاز و احتیاج می‌کنیم، تا آن را مقتدای خویش سازیم و در راه صلاح و اصلاح خود از فیض زندگی او بهره‌مند شویم.
همۀ این سخنان را به نویسندة کتاب اظهار داشتم. او در پاسخ، با اطمینان فردی که احساس می‌کند مسئولیتش را ادا کرده است، گفت: من پرداختن به این کار را بر عهدة تو گذاشتم، تا در مقدمة کتاب بدان بپردازی و این مأموریت را به آخر رسانی، تا بدین‌وسیله کتاب کامل شود و به آن سطحی برسد که باید.
من در برابر این هدف والا و این وسیله احساس مشکلی بزرگ کردم. از این رو، گفتة ستودنی امام شرف‌الدین را که به هنگام نوشتن تقریظی بر کتاب الإمام علی صوت العدالة الانسانیة خطاب به مؤ‌لف دانشمندش فرموده بود که «قلمت را به من امانت ده تا با همان قلم تقریظی بر کتاب تو بنگارم»، برای ایشان نقل کردم. البته، این سخن کسی بود که کتاب‌ها و نوشته‌هایش قلمرو کتاب و پژوهش و نگارش را روشن ساخته بود و اینک من، با قلم قاصر و با بضاعت اندکم، کجا به او توانم رسید و چه خواهم کرد.
با وجود این، در این تلاش اندک از فاطمة زهراس استمداد می‌جویم و سعی می‌کنم به اندازة توان خود این وظیفه را اداکنم و از خداوند برای خود و خوانندگان عزیز توفیق نگرش صائب و الهام‌پذیری از آن را خواستارم.
۳. زن
درحقیقت، روشن کـردن دیدگاه اسلام دربـارة زن در ایـن عصـر، خالی از مشکلات و دشواری‌ها نیست، زیرا در این باره برخی آثار دینی و اسلامی در نگاه نخست متفاوت و مخالف با یکدیگر به نظر می‌آیند. این مشکل هنگامی بزرگ‌تر می‌نماید که برخی عادات ملل اسلامی با تعالیم اصیل اسلامی نیز به‌گونه‌ای آمیخته که پژوهشگر تصور می‌کند این همه از اسلام است.
وقتی به نظریات شرق‌شناسان، حتی آنان که حسن‌نیت داشته‌اند، می‌نگریم یا برخی از نوشته‌های مؤ‌لفان اسلامی را می‌خوانیم، چنین درمی‌یابیم که موضع حقیقی اسلام در برابر زن بسیار پیچیده و ناشناخته است، به‌طوری که بسیاری از آنان در این‌باره نظریات دور از حقیقت و ناصواب به‌دست داده‌اند. عده‌ای از آنان نیز گمان کرده‌اند زن در اسلام مظلوم و تحت ستم واقع شده است.
حقیقت آن است که دو میراث مختلف در نزد مسلمانان وجود دارد: یکی تعالیم دینی مستقیم و مستند، و دیگر عادات موروثی‌ای که هیچ نشانی از آن‌ها در آثار دینی دیده نمی‌شود. باید با دقت و اهتمام ویژه‌ای هریک از این دو را از دیگری متمایز کرد. از طرف دیگر، آثار دینی مربوط به زن نیز خود دو بخش است: بخشی دربارة زن و شئونات زن که در مرحله‌ای معین از تاریخ سخن می‌گوید و بخشی دیگر تعالیمی که بنیادین و جاودان است.
برای توضیح این دیدگاه نظر پژوهشگر را توجه می‌دهم به آنچه نزد منطق‌دانان و اصولی‌ها مصطلح است. آنان میان قضیة حقیقیه و قضیة خارجیه تفاوت قایل می‌شوند. در قضایای حقیقیه دربارة احکامی بحث می‌کنند که در هر زمان و مکانی برای موضوع ثابت است. اما در قضایای خارجیه آن موضوع با توجه به زمان صدور حکم بررسی می‌شود و دربارة چگونگی موضوع در زمان صدور حکم بحث می‌شود، و نه دیگر زمان‌ها.
برای کشف موضع حقیقی اسلام در قبال زن، باید آیات قرآنی را اساس بحث و چارچوبی برای شناخت آموزه‌های حقیقی، و نه خارجی، قرار دهیم. در این صورت است که می‌توانیم میان عادات و احکام تمیز دهیم، و نیز احکام ثابت را از احکام مختص به مرحله‌ای خاص بازشناسیم.
دیدگاه قرآن دربارة زن
دیدگاه قرآن دربارة زن با همة آرای فلسفی و مذهبی و عاداتِ پیش و زمان نزولِ آن، و نیز آرا و عادتِ متأخر اختلاف دارد. قرآن حقیقت و ذاتِ زن را مانند مرد می‌داند: «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا.» [۵] پس از این، می‌گوید که زن در تکوین طفل مشارکت جوهری با مرد دارد و نه فقط ابزاری است برای تولیدمثل مردان و یا زمینه‌ای برای تولید فرزند او: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَنِسَاء.» [۶] پیامبر به‌طور مشخص شاهد صدق این موضع قرآن است، زیرا که خداوند نسل پیامبر را از فاطمه قرار داد. نیز پاسخ کسی را که پس از فوت ابراهیم پیامبر را ابتر می‌خواند، داد: «إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ. فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ. إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ.» [۷]
قرآن در آیات بسیاری بر این مساوات تأکید و عبارتِ «بَعضُهم مِن بَعض» (همه از یکدیگرند) را تکرار می‌کند. افزون بر این، قوانینی برای احترام زن و جسمِ زن وضع می‌کند. (در اصطلاح فقهی مقصود از طرف زن اجزای بدن اوست، در مقابل نَفس به معنای حیات. دیه و قصاص بنابر تفصیل کتب فقهی برای مرد و زن ثابت است.)
قرآن کریم برای احترام کار زن از نظر مادی قوانینی وضع کرده است. مجبور کردن مرد و زن (حتی اگر شوهر زن باشد) به کاری و یا مانع آنان شدن در کاری و محدود کردن آزادی آنان و یا محروم کردن زن و مرد از حق‌الزحمه‌شان از محرمات کبیره است.
نیز قرآن دربارة احترام معنوی کار زن می‌گوید: «أَنِّی لاَ أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِّنکُم مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى.» [۸] و دربارة احترام اقتصادی کار زن می‌فرماید: «لِّلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبُواْ وَلِلنِّسَاء نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبْنَ.» [۹] و در خصوص احترام سیاسیِ کار آورده است: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا جَاءکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ عَلَى أَن لَّا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئًا وَلَا یَسْرِقْنَ وَلَا یَزْنِینَ وَلَا یَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا یَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبَایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ.» [۱۰] و قرآن احترام خود را نسبت به قرابت زنان و حق آنان در میراث تأکید می‌کند: «لِّلرِّجَالِ نَصیِبٌ مِّمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاء نَصِیبٌ مِّمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ نَصِیبًا مَّفْرُوضًا.» [۱۱] و سرانجام، به همة حقوق زن در همة امور زندگی اذعان می‌کند: «وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ.» [۱۲]
در هیچ‌یک از آیات قرآن نمی‌بینیم که زن از تصرف در اموالش منع شده باشد، حتی پس از ازدواج. در دنیای معاصر و در کشورهای متمدن همچنان قوانینی وجود دارد که پس از ازدواج زن را از دارایی‌هایش محروم می‌کند. در قرآن هیچ‌وقت اجازه داده نشده است که ازدواج بدون رضایت زن بر او تحمیل شود و حق اجازة پدر دربارة ازدواج اول دختر جنبة مشاوره دارد و نمی‌تواند ازدواجی را بر او تحمیل کند، و اگر پدر دختر را با وجود مصلحت و شایستگی از ازدواج منع کند، حق مشاورة او ساقط می‌شود.
آیاتی که در بیان احکام یا قانون‌گذاری یا پند و اندرز‌ها، زن را به مرد ملحق می‌سازد، بس فراوان است، بدون آنکه مقام زن را تنزل دهد یا او را تحقیر کند و شأن او را کمتر از مرد بداند: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ.» [۱۳]
در زمینة زندگی زناشویی و برای صیانت از زن و بـرای اینکه زندگی مشترک به بن‌بست نرسد و نیز برای آنکه زن و مرد بتوانند به امور مربوط به زندگی مشترک خود به‌درستی بپردازند، خداوند به مرد، نسبت به همسرش، نه دیگر زنان، برتری داده و این برتری، پس از آن است که خداوند در آیة زیر تأکید فرموده است که حقوق و تکالیف زن همانند مرد است: «وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ.» [۱۴]
درجه و رتبه‌ای که قرآن از آن در جای دیگری چنین تعبیر کرده است:
«الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ» [۱۵]
کسی‌که در قرآن تعمق می‌کند، درمی‌یابـد کـه تفاوت‌هایی کـه قرآن میان مرد و زن قایل شده، مساوات ذاتی میان آن دو را تحکیم می‌بخشد و توجهی عادلانه و یکسان به هر دو دارد. پس تفاوت در احکام و واجبات و حقوق در بیشتر اوقات به تفاوت در توانایی‌ها و ویژگی‌ها و استعدادهای هریک از آنان بازمی‌گردد.
زن، بنابر خصوصیات جسمی و روحی خود، شایستگی مادری و پرورش فرزندان را دارد. «إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیرًا وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا.» [۱۶] این وظیفه، طبق حدیثی از پیامبرص، مهم‌ترین بنا در ساختمان اسلام قلمداد شده است: «ما بُنِیَ فِی الإسلامِ بَناءٌ أحب إلَی اللهِ مِن التَّزوِیج.» [۱۷] تأ‌ثیر این وظیفه کم از هیچ وظیفة حیاتی دیگر نیست، زیرا مادر فرد را، که به منزلة قوام و استحکام جوامع است، تربیت می‌کند. این وظیفه با روح زن تناسب دارد. اسلام نیز وی را برای پرداختن به این وظیفه تشویق می‌کند، بی‌آنکه بخواهد این وظیفه را بر او تحمیل کند. بنابر تفاصیلی که در کتب فقهی آمده است ازدواج بر زن واجب نیست. همچنین، ادای این مهم نیز بر زن وجوب ندارد. سپس، اسلام می‌کوشد تا فضای مناسب را برای ادای مسئولیت زن ایجاد کند و این کار را با وجوبِ نفقه بر مرد صورت می‌دهد. در مقابل، بهرة مرد را از میراث دو برابر قرار داده، تا بدین وسیله عدالت محقق گردد و به تعبیر قرآن «مال دست به دست در میان توانگران نگردد.» اسلام، بر این اساس و با این ویژگی و این روش، دیگر احکام خود را نیز بنیان نهاده و به قبول شهادت زن در چارچوب کار خود حکم مثبت داده است.
اما موضوع حجاب در اسلام به‌منظور تحقیرِ زن یا حبس یا بزرگداشت و تمجید بیش‌ازحد او صورت نگرفته است، آن‌چنان‌که نزد برخی از ملل چنین دیدگاهی متعارف است، بلکه حجاب سلاح زن در جلوگیری از طغیان جنبة زنانگی اوست، تا مبادا این جنبة زن بر دیگر توانایی‌های او غلبه کند. این مقصود در آیات قرآنی، که زنان را از نرمش در سخن گفتن یا پای کوفتن به هنگام راه رفتن یا زینت‌نمایی باز می‌دارد، به‌خوبی و روشنی آشکار است. آیات قرآنی در این‌باره بسیار است که برخی از آن‌ها را در اینجا ذکر می‌کنیم: «فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ» [۱۸] و «وَلَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِن زِینَتِهِنَّ» [۱۹] و «لَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ» [۲۰] و «وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا.» [۲۱]
حقیقت این است که آشکار کردن زیبایی‌های زن به طغیان و سرکشیِ جنبة زنانگی بر وجود زن منجر می‌شود و زن را تنها به یک تابلوی هنری بدل می‌سازد که این مسئله تحقیر زن و انکار استعداد و توانمندی‌های اوست و باعث ازبین رفتن عمر و وقت و فرصت‌های گران‌بهای او می‌شود. خصوصاً این مسئله به محرومیت زن و جامعه از ایفای درست وظیفة مادری او می‌انجامد.
این‌ها مهم‌ترین مواضع اسلام دربارة زن است و بر ایـن اساس می‌توانیم سنت‌ها و عادات را بشناسیم و آن‌ها را از احکام دین باز بنماییم. همچنین، می‌توانیم روایاتی را که دربارة وضع زن در مرحلة تاریخی معین است، دریابیم.
پیامبر تلاش پیگیری برای بالا بردن سطح زنان هم‌عصر خود انجام داد. زن در آن دوره تبعات ستم‌ها و عقده‌های گذشته‌ای طولانی را تحمل می‌کرد.
همچنین، او تلاش بسیاری برای بهتر کردن نگاه مردم به زن مبذول داشت. پیامبر می‌گفت: «بهترینِ فرزندان دختران‌اند»، [۲۲] «بهترینِ شما، بهترینِ زنان برای همسرش است» [۲۳] و زن همچون نماز از دوست‌داشتنی‌های دنیاییِ اوست و اینکه زنان امانت پیامبر در امتش هستند.
من معتقدم آنچه از حضرت علیع دربـارة زن نقل و بـاعث شده است تا پاره‌ای خاورشناسان او را دشمن زن بخوانند، مانند «زن همه شری است که چاره‌ای از آن نیست» [۲۴] یا «زن ناتوان در کلام [در بیان مراد و مقصود خویش ناتوان است] و عورت است، ناتوانی در کلام را با سکوت بپوشانید و عورتشان را با خانه» [۲۵] و امثال این‌ها؛ این عبارات به فرضِ صدور آن‌ها از امام، به تعبیر اصولی‌ها، همچون قضایای خارجیه‌اند، یعنی از وضعیت زنان در یک دورة تاریخی معین سخن می‌گویند.
حضرت علیع سخنان دیگری دارد که به‌طور کامل با آنچه ما از قرآن استنتاج کردیم، مطابقت می‌کند.
او در پاره‌ای اوقات می‌کوشید که از آنچه در میان مردم دربارة زن رایج بود، تفسیری دلپذیر به‌دست دهد. مثلاً این مثل معروف را که «زن‌ها ناقص‌العقل و ناقص‌المیراث و ناقص‌الایمان» هستند، با تعالیم قرآنی و تفاوت در میراث و شهادت و انجام پاره‌ای واجبات دینی در اوضاع و احوال خاص تفسیر می‌کند. این روش، روش تربیتی دل‌انگیزی است که آن را در زندگی پیامبر و ائمه و حضرت زهرا مشاهده می‌کنیم.
۴. مختصری دربارة او
حضرت فاطمه در سال پنجم بعثت یعنی هشت سال پیش از هجرت، متولد شد. وی آخرین زادة حضرت خدیجه است. در مکه و در خانة وحی و جهاد و در جو صبر و پایداری به دنیا آمد. سختی را تحمل کرد و در فضایی آکنده از عواطف صادقانه و عشق پاکِ میان پیامبرِ رحمت و حضرت خدیجه بزرگ شد. پیامبر هیچ‌گاه عواطف و اخلاص حضرت خدیجه را در طول حیاتش فراموش نکرد.
فاطمهس، پس از پیامبرص، همراه اهل‌بیت و به سرپرستی حضرت علیع از مکه به مدینه هجرت کرد و همه در منزل قبا، نزدیک مدینه، به کاروان هجرت پیوستند.
فاطمهس در سال دوم هجری با حضرت علیع، که ۲۳ سال داشت، ازدواج کرد. حضرت فاطمه در آن هنگام ده سال داشت. این تاریخ در روایات اهل‌بیت مشهور است و به سیره نیز نزدیک‌تر، یعنی به استحباب سرعت در ازدواج دختران. براساسِ این نقل، سن حضرت زهرا ده سال است. نقل دوم از ابن‌عباس است. او می‌گوید ولادت حضرت زهرا پنج سال پیش از بعثت است و ازدواج او در بیست‌سالگی است. اما اینکه بارداری و وضع حمل در سنین بالا عجیب به‌نظر می‌رسد با امکان حیض زنان قریشی و نبطی در ۶۰ سالگی، مرتفع می‌شود. این مسئله اصل مشهوری نزد فقهاست. پیامبر تأکید کرد که انتخاب حضرت علی از میان خواستگارانِ بسیارِ حضرتِ فاطمه، با توصیه‌ای از عالم غیب و رضایت ندادن فاطمه به غیر علی بوده، با آنکه زنان مدینه بسیار تلاش کردند تا فاطمه را از ازدواج با علیع، به بهانة فقر آن حضرت و توجه او به جهاد در راه خدا و سختی زندگی‌اش، منصرف کنند.
فاطمهس هشت سال با علیع زندگی کرد. زندگی خوب این دو زبانزد همگان شد و به صورت نمونه‌ای اعلا درآمد. فاطمهس حسن و حسین و زینب و ام‌کلثوم و محسن را ـ که در وقایعِ دردناک پس از وفات پیامبرص سقط شد ـ برای علیع به دنیا آورد. فاطمهس فقط چند ماه پس از رحلت پدرش زیست و، سپس، بنا به وصیتش در محلی مجهول به خاک سپرده شد. مراسم دفن و تشییع پیکر پاک او نیز بنابر وصیتش دور از چشم مردم و در تاریکی شب صورت پذیرفت.
برخی از قرائن تاریخی و احادیث نقل‌شده، دلالت می‌کنند که قبر آن حضرت در یکی از این سه مکان است: بقیع، یا در خانه‌اش که اکنون دقیقاً در کنار مرقد پیامبرص واقع شده، یا در روضة شریفه که میان محراب و مرقد پیامبرص قرار دارد و امروزه با ستون‌های ویژه‌ای مشخص است.
مجموع عمر آن حضرت هجده سال و چند ماه بود. اما عمر کوتاه وی نمونة کامل و شاملی بود از زندگی زن کامل، آن‌چنان‌که خداوند می‌خواهد و دین برای پدید آوردن چنین زندگی‌ای تلاش می‌کند. تعالیم دینی به نمونه‌های بشری نیازمند است تا بتواند در قالب انسانی تجلی و تجسم یابد و اجرای کامل آن‌ها را تحقق‌پذیر گرداند، تا بدین‌وسیله دین را از شکل فریضه‌ای ایدئال و ذهنی بیرون بیاورد و به دایرة واقعیت‌ها بکشاند و برای مردم جای هیچ عذر و بهانه‌ای باقی نگذارد.
زمـانی که رسول‌خداص آهنگ مباهله با مسیحیان نجـرانی کرد [۲۶]، به موجب آیة کریمة «فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةَ اللّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ،» [۲۷] پیامبرص باید کسانی را بدین می‌دان همراه می‌آورد که مردان و زنان و فرزندان اسلام به‌شمار می‌آمدند. آن حضرت، علی و فاطمه و حسن و حسین را برگزید و بدین‌گونه ایمان خود به خدا و نمایندگی خاندان خود را به‌مثابة الگوهایی کامل از آئینش برای همگان آشکار ساخت.
اکنون بجاست که پس از این مرور کوتاه بر زندگی فاطمة زهراس دربارة این نمونة راستین زن مسلمان، بررسی کوتاهی بکنیم.
۵. اُم اَبی‌ها
فاطمۀ جوان می‌خواهد در جهاد پـدرش شرکت جوید. از ایـن‌رو، مخلصانه درصدد برمی‌آید تا کمبود عاطفی پدر را که از دست دادن پدر و مادرش در دوران کودکی موجب آن شده بود، پُر کند؛ کمبودی که پیامبرص را می‌آزرد و بر دل نازک و مشتاق محبت و شیفتة عاطفة او پدیدار می‌گردید. پیامبرص برای تحقق رسالت سنگین خویش و نیز در رویارویی با محیط پرشقاوت خود، به مهربانی‌ها و ملاطفت‌های مادرانه بسیار نیاز داشت. آن حضرت این همه را در وجود فاطمهس پیدا می‌کرد. در تاریخ تنها نشان اندکی از این حالت‌های مادرانة فاطمه ثبت شده است. اما همین چند مورد اندک به‌خوبی بیانگر موفقیت حضرت فاطمه بود که توانست پدر خود محمدص را از جنبة عاطفی غنی سازد و بدون شک او را برای به دوش کشیدن بار بزرگ رسالت‌ِ خویش یاری کرد. تاریخ این مواضع را وقتی تأکید می‌کند که می‌بینیم مکرراً از قول پیامبرص نقل می‌شود که «فاطمهس مادر من است.» نیز می‌بینیم پیامبر با او چنان رفتاری دارد که گویا با مادرش رفتار می‌کند. بر دستان او بوسه می‌زند و وقتی از سفری به مدینه بازمی‌گردد، نخست به دیدار او می‌شتابد و هنگام عزیمت به جنگ‌ها و مسافرت‌ها با او وداع می‌گوید و گویی از این چشمة بی‌زوال، عاطفه‌ای بی‌کران برای سفر خود برمی‌دارد.
از سوی دیگر، درمی‌یابیم که احساس پدری در پیامبر در پیوندهایش با فاطمه تجسم می‌یابد. وقتی به مردم فرمان داده می‌شود که پیامبرص را با لقب «رسول‌الله» خطاب کنند و فاطمهس از این فرمان تبعیت می‌کند، آن حضرت وی را از این کار بازمی‌دارد و به دختر خود می‌گوید که وی را مانند گذشته با لفظ «پدر» خطاب کند. همچنین، در تاریخ زندگی پیامبر اکرمص می‌خوانیم که آن حضرت به هنگام برخورد با خستگی و اندوه‌های بزرگ، بسیار به نزد فاطمهس می‌رفت. وقتی در جنگ‌ها زخم برمی‌داشت، یا هنگام گرسنگی و فقر و یا هنگامی‌که مهمانی بر او وارد می‌شد، تنها به خانة فاطمه می‌رفت. از یک‌سو، فاطمهس مانند مادری مهربان به او ملاطفت و رسیدگی می‌کرد، بر زخم‌هایش مرهم می‌نهاد و دردهایش را سبک می‌کرد و، از سویی دیگر، همچون دختری کمر به خدمت و اطاعت از پدر می‌بست و احتیاجات او را رفع می‌کرد. بدین‌گونه، نقش بسیار برجسته و عظیم فاطمهس در زندگی رسول‌خداص را درمی‌یابیم.
۶. همسر علیع
حضرت علیع می‌فرماید: «نزد رسول‌خداص رفتم. آن حضرت وقتی مرا دید خندید و فرمود: «ای اباالحسن چه شده؟» خویشاوندیم را با آن حضرت و سابقة خود را در اسلام بیان کردم و از یاوری‌ها و جهادهایم با آن حضرت سخن گفتم. فرمود: «علی راست می‌گویی، بلکه تو بهتر از آنی که خود گفتی.» سپس عرض کردم: «ای رسول‌خداص، فاطمهس را همسر من قرار می‌دهی؟ فرمود: «پیش از تو کسان دیگری نیز چنین درخواستی کرده بودند و من خواستة آنان را با فاطمه در میان گذاشته‌ام، اما در چهرة او آثار نارضایتی مشاهده کردم. لختی درنگ کن تا بازگردم.»
پیامبرص به نزد فاطمهس رفت. فاطمهس برپای ایستاد و ردای پیامبرص را برگرفت، نعلین از پای آن حضرت به‌درآورد، و برای وضو آب آورد و به‌دستِ خود پیامبرص را وضو داد و دو پای آن حضرت را شست و آنگاه نشست. پیامبرص به او فرمود: «فاطمه» پاسخ داد: «بلی... بلی ای رسول‌خداص، کاری دارید؟» فرمود: «علیع پسر ابوطالب کسی است که به مراتبِ خویشاوندی و فضل و اسلام او به نیکی آگاهی. من از پروردگارم درخواسته‌ام که تو را به همسریِ بهترین و محبوب‌ترین مخلوقش درآورد. اینک ازدواج با تو را پیشنهاد داده است. تو خود در این‌باره چه نظری داری؟» فاطمهس خاموش ماند، ولی رویش را برنگرداند. رسول‌خداص نیز در چهرة او آثار ناخشنودی مشاهده نکرد. پس آن حضرت برخاست در حالی که می‌فرمود: «الله اکبر، سکوت او نشانة قبول این پیشنهاد است.» [۲۸]
سپس جبرئیل به نزد محمدص آمد و گفت: «ای محمد، او را به همسریِ علی‌بن‌ابیطالب درآور که خدا او را برای علی و علی را برای او پسندیده است.»
سپس پیامبرص فاطمه را به همسری به من داد. پیش من آمد و دستم را گرفت و فرمود: «به نام خدا برخیز و بر برکت خدا بگو: ماشاءالله، لاحولَ و لا قوةَ الا بالله و تَوکلتُ عَلَی اللهِ.» سپس دستم را گرفت و در کنار خود نشاند و آنگاه فرمود: «بارخدایا، این‌دو محبوب‌ترین مخلوقات تو در نزد من هستند. پس تو هم این دو را دوست بدار و در نسل آنان برکت قرار ده و از جانب خود نگاهبانی بر آنان بگمار. این دو و فرزندانشان را از شر شیطان مصون بدار.»
مراسم ازدواج بـه همین سادگی پایان پذیرفت. علیع زره خود را مهریة فاطمهس قرار داد و بهای آن را صرف خرید اسباب و اثاثیة منزل کرد. وی عطر، یک پیراهن به هفت درهم، یک مقنعه به چهار درهم، یک تن‌پوش بلند سیاه خیبری، تختی بافته‌شده از برگ‌های درخت خرما، دو بستر از کتان مصری که میان یکی از آن‌ها با برگ خرما و دیگری با پشم گوسفند پُر شده بود، پرده‌ای پشمین، یک حصیر، یک دستاس، ظرفی مسین، مَشکی از پوست، کاسه‌ای چوبین برای شیر و پاشیدن آب، یک ابریق، یک سبوی سبز و دو کوزة گلی تهیه و خریداری کرد.
بدین‌ترتیب، کار خرید جهیزیه و پرداخت مهریه به انجام رسید. فاطمهس به خانة علیع که فقط یک اتاق داشت و متعلق به ام‌سلمه‌ْ همسر پیامبر بود، نقل مکان کرد. علی بر بلندی‌ای برآمد و فریاد زد: به میهمانی فاطمه بشتابید. مردم همه به مجلس جشن ازدواج آن دو حاضر شدند و در شادی اهل‌بیت شرکت جستند.
فاطمهس زندگی تازة خود را در خانة علیع آغاز کرد. کارهای داخل خانه را رتق‌وفتق می‌کرد. گندم‌ها را آسیاب می‌کرد و از آن‌ها خمیر می‌ساخت و سپس نان می‌پخت. علیع نیز در کارهای منزل او را یاری می‌کرد. گاهی خانه را جارو می‌کرد و شیر می‌دوشید و هیزم جمع می‌کرد و از چاه آب می‌کشید.
رسول‌خداص روزی میان آنان به داوری نشست و کارهای خانه را بین آن دو تقسیم کرد. مسئولیت کارهای بیرون از خانه را به علیع سپرد و کارهای داخل خانه را بر عهدة فاطمهس گذاشت.
چندی بعد فاطمهس صاحب فرزندانی شد. خود به تربیت و پرورش آنان همت گماشت و به کارهای آنان رسیدگی کرد. تا هنگامی رسید که انجام دادن این همه کار، به‌تنهایی، برای مراعات فقر و کرامت علیع، سنگین می‌نمود. بنابه خواست شوهرش به خدمت رسول‌خداص رسید و از او خواست تا خدمتکاری برای کمک به آنان استخدام کند. اما پیامبر از پذیرش این خواسته عذر خواست و تنگدستی مردم و کثرت اصحاب صفه را، کسانی که نه سرپناه داشتند و نه غذای کافی، به یاد وی آورد. پس از گذشت مدتی، با بهتر شدن وضع مسلمانان، پیامبرص خواستة دخترش را اجابت کرد و خدمتکاری برای او فرستاد. کارهای خانه میان فاطمهس و خدمتکار، بدون هیچ تبعیضی، تقسیم شد. یک روز فاطمهس به امور خانه می‌پرداخت و روز دیگر خدمتکار. فاطمه با عبارتی پوزش‌خواهانه، که در واپسین دمِ حیات علیع را با آن خطاب کرده بود، زندگی کوتاه خود را به پایان رسانید.
او به علیع گفت: «ای پسر عمو، تو مرا نه دروغگو یافتی و نه خیانت‌کار، و از هنگامی‌که به همسری تو درآمدم با تو به مخالفت برنخاستم.» آنگاه زمانی که شنید علیع به او می‌گوید: «پناه بر خدا، تو به خداوند دانا‌تر بودی، نیکوکار‌تر و پرهیزگار‌تر و بزرگوار‌تر بودی و بیشتر از خداوند پروا داشتی. مرا چه رسد که تو را به سبب مخالفت با خود مورد توبیخ و سرزنش قرار دهم. به‌راستی دوری از تو بر من چقدر گران است.» با آرامش خاطر جان‌به‌جان‌آفرین تسلیم کرد.
این سخنانی که آن‌ها را به اختصار نقل کردم، مرا از بحث دربارة زندگی خصوصی و خانوادگی آن حضرت بی‌نیاز می‌کند.
۷. فاطمهس در راه دانش‌اندوزی
فاطمهس به دانش و علوم فراوانـی که در خانۀ وحـی از هر سو او را فراگرفته بود بسنده نکرد، و هرگز به نوری که خورشیدهای علم و معرفت پیرامون او فراهم آورده بودند، اکتفا نکرد، زیرا فاطمهس می‌خواست در راه کسب دانش تلاش کند، و در راه کسب این شرافت از هیچ کوششی کوتاهی نورزد. از همین رو، می‌بینیم او در دیدارهایش با رسول‌خداص و علیع، باب مدینة‌العلم، می‌کوشد تا علوم و معارف را به هر وسیله و از طرق گوناگون در کمند خود درآورَد.
یکی از زیبا‌ترین راه‌ها آن بود که حَسَنین را از دوران کودکی همواره به محضر رسول‌خداص می‌فرستاد و پس از بازگشت آن دو از آنچه در محضر رسول‌خداص رخ داده بود، از جمله سؤ‌ال و جواب‌ها و یا وحی، پرسش می‌کرد. بدین طریق برای رشد و اعتلای مستمر معرفت و دانش خود می‌کوشید. ضمناً فرزندانش را برای فراگیری کامل معارف و علوم تا جایی که بتوانند مطلبی را که می‌شنوند نقل کنند، تربیت و تشویق می‌کرد. این تلاش پیوسته در راه کسب معرفت و دانش‌اندوزی بود که علی‌رغم اوقات بسیاری که فاطمهس برای ادای وظایف خانه و ایفای مسئولیت‌های مادری و همسری‌اش در خانه می‌گذراند، او را در شمار راویان بزرگ حدیث و حاملان سنت مطهر رسول‌الله جای داد. نزد فرزندان فاطمهس، یعنی ائمة معصوم، کتابی عظیم بود که آن را مصحف فاطمهس نام نهاده‌اند و آنان با کمال سربلندی از این کتاب، بسیار حدیث نقل کرده‌اند.
در اینجا به نقل سخنرانی مشهور آن حضرت که پس از وفات رسول‌خداص، در حضور اصحاب بزرگ آن حضرت، در مسجد ایراد شده، اکتفا می‌کنم.
این خطبه تصویری است شکوه‌مند از ژرفای اندیشة اسلامی و گستردگی فرهنگ و توان شگرف منطق و کمال ادب آن حضرت. افزون بر این، این سخنان بانگ حق و حقیقت است که به‌مثابة جهاد اکبر به‌شمار می‌رود.
متن سخنرانی فاطمهس
«خدای را به پاس نعمت‌هایش می‌ستاییم و بر آنچه الهام فرموده سپاس می‌گوییم. سپاس و ستایش برای اوست، بدانچه آغاز کرد از نعمت‌ها و الطاف گوناگونِ آشکار و پنهانش. نعمت‌های فراوان او از شمارش افزون و جبران آن‌ها از دامنة پاداش بیرون و شناخت نهایت آن‌ها از پهنة اندیشه دور است. با نعمت‌های پی‌درپیِ خود سپاس را ویژة خود داشته و حمد و ثنا را خاص خود کرده، تا خلایق از توجه و عنایت او برخوردار گردند و الطافش را مضاعف گرداند. شهادت می‌دهم جز او معبودی نیست. یگانه و بی‌انباز است. این شهادت سخنی است که تأ‌ویل آن اخلاصْ است. دل‌ها را با او می‌پیوندد و اندیشه دربارة او آسمان اندیشه را درخشان و تابان می‌سازد. خدایی که با چشم دیده نمی‌شود و زبان‌ها از عهدة وصف او برنمی‌آیند و وهم‌ها از تصور چگونگی او ناتوان می‌مانند. موجودات را آفرید، نه از چیزی که قبلاً وجود داشت؛ آن‌ها را بدون هیچ نمونة قبلی و تنها با تکیه بر قدرت خود آفرید. آن‌ها را به خواست و ارادة خویش بیافرید، بی‌آنکه به آفریدن آن‌ها نیازمند باشد و از آفرینش آن‌ها سودی بَرَد، مگر برای استواری حکمتش و متوجه ساختن مردم بر نیرویش و آشکار ساختن قدرت بیکرانه‌اش و عبودیت بندگانش و علوِ دعوتش. سپس برای اطاعتش پاداش و برای نافرمانی‌اش مجازات مقرر کرد.
گواهی می‌دهم پدرم محمدص بنـده و فرستادة اوست، که پیش از آنکه او را به رسالت برانگیزد از همة خلق برگزیدش و پیش از آنکه او را برتری دهد، نامیدش و پیش از آنکه مبعوثش کند، برگزیدش. آن هنگام که مخلوقات، همه در بی‌کرانة غیب مخفی و در زیر پردة اوهام مستور و به نهایت عدم نزدیک بودند، از جانب خدا به فرجام کار‌ها آگاه شد و به رخدادهای زمانه احاطه یافت و جایگاه توانایی‌ها را به‌نیکی شناخت. خداوند او را برانگیخت تا رسالتش را تمام کند و برای تحقق حکم او مصمم و برای اجرای مقدرات محتومش صاحب قدرت باشد.
او امت‌های گوناگون را دید که در دین‌های خود راه تفرقه پوییده و بر گرد آتش‌ها به اعتکاف نشسته‌اند. پدرم محمدص تاریکی‌ها را به روشنایی مبدل کرد و گرفتگی دل‌ها را از میان برد و ابرهای تیره را از برابر دیدگان پاک کرد. پدرم به هدایت مردمان پرداخت و آنان را از گمراهی رهانید و از کوریشان به بینایی آورد. آنان را به آیین استوار هدایت کرد و به‌سوی راه راست فراخواند. سپس خداوند، از روی مهربانی و اختیار و رغبت و ایثار، روح او را ستاند و محمدص از رنج و درد به آرام و راحت رسید، در حالی که فرشتگانِ ابرار و رضوان خداوند او را در میان گرفته بودند. او اینک در جوار خداوند جبار آرمیده است. درود خداوند بر پدرم که نبی و امین بر وحی الهی و برگزیدة خلق و پسندیدة حق بود، سلام و رحمت و برکات الهی بر او باد.
ای بندگان خدا، شما پرچم‌داران امر و نهی او و حاملان دین و وحی او و امینان خداوند بر خویش و بر باقی‌ماندگان هستید. بر شما باد کتاب ناطق خدا و قرآن صادق و نور درخشنده و پرتو تابان. کتابی که اسرار و بطون شگفت آن و ظواهر آن متجلی می‌شوند، و پیروان آن مورد غبطة دیگران واقع می‌شوند، کتابی که پیروان خود را به‌سوی رضوان الهی راه می‌نماید و شنیدن آیات آن موجب رهایی می‌شود.
در این کتاب حجت‌های تابناک خداوندی و خواستهای او و محرّماتش بیان می‌گردد. دلایل و براهین روشن و کافی او و فضیلت‌هایی که مستحب شمرده و اجازه‌هایی که صادر فرموده و اعمالی که واجب گردانیده، همه در همین کتاب بیان شده است. ایمان را برای تطهیر شما از شرک، و نماز را برای آنکه از گردن‌فرازی پاکتان سازد، قرار داد. زکات را تا تزکیة نفس باشد و روزی را افزون کند، و روزه را برای تحکیم اخلاص در شما، و حج را برای استواری دین، و دادگری را آرامش قلوب، و فرمان‌بری از ما را مایة نظم امور، و پیشوایی را وسیله‌ای برای جلوگیری از تفرقه و تشتت، و جهاد را وسیلة سربلندی اسلام و خواری کافران و منافقان قرار داد. شکیبایی را دست‌مایه‌ای برای گرفتن پاداش، و امر به معروف را و نهی از منکر را برای مصلحت مردم، و نیکی در حق پدر و مادر را وسیله‌ای برای جلوگیری از خشم و غضب خدا، و صلة رحم را برای تأ‌خیر اجل، و قصاص را برای حفظ خون‌های بی‌گناه، و وفای به نذر را برای آنکه به آمرزش منجر گردد، و به اندازه دادن کالا‌ها را برای آنکه مدیون کسی نشوند، می‌خوارگی را برای پاک ماندن از پلیدی‌ها نهی کرد، و تهمت زدن را برای برکناری از لعنت منع کرد، و ترک سرقت را برای خویشتن‌داری قرار داد.
خدا شـرک را تحریم کرد تا همه او را به پروردگاری بپرستند. پس، از خداوند، چنانکه سزاوار است، پروا کنید و نمی‌رید مگر درحالی‌که مسلمان باشید و از خدا در آنچه شما را فرمان داده یا بازداشته اطاعت کنید، که فقط دانایان از خداوند می‌ترسند.
ای مردم، بدانید که من فاطمه‌ام و پدرم محمدص است. هم در اول و هم در آخر تأکید می‌کنم، و آنچه می‌گویم نادرست نیست و آنچه می‌کنم بیهوده و گزاف نیست. همانا پیامبری از جنس خودتان به‌سوی شما آمد. بر او بس ناگوار است که شما در رنج باشید که او نسبت به مؤ‌منان رئوف و مهربان است. اگر نسب او را ملاحظه کنید و به‌خوبی بشناسیدش، درمی‌یابید که او پدر من است، نه پدر زنان شما و برادر پسر عموی من است، نه مردان شما و این، البته، انتسابی فخرآور است. رسالتش را تبلیغ کرد در حالی که صدایش به ترسانیدن گناهکاران بلند بود و او از روش مشرکان به‌دور بود. به سرکوبی آنان و فشردن گلوگاهشان پرداخت و مردم را با حکمت و موعظة نیکو به راه پروردگار خویش فراخواند. بت‌ها را درهم شکست و جمجمه‌های سرانشان را درهم کوفت تا آنکه جمعیت مشرکان پراکنده شدند و پشت به می‌دان نبرد کردند و گریختند.
این امر همچنان ادامه یافت تا آنکه حجاب تاریک شب از چهرة درخشان صبح برداشته شد و رخسارة حق و حقیقت تابنده گشت و راهبر دین به سخن آمد و زبان شیاطین لال و نعره‌هایشان خاموش شد. خارهای نفاق و دورویی به کناری رفت و گره‌های کفر و نفاق از هم باز شد تا دهان به گفتن کلمة اخلاص: لا اله الا الله گشودید، همراهِ گروهی که سپیدرو و شکم به پشت چسبیده بودند.
شما بر لبة پرتگاهی از آتش جای داشتید. شما را همچون آب می‌نوشیدند و مانند غذا می‌خوردند. آتش‌گیرة شتاب‌زدگان و جادة رامِ رهنوردان بودید. از آبی آلوده به سرگین و بول ش‌تر می‌نوشیدید و خود را از برگ و پوست درختان سیر می‌کردید. خوار و سرافکنده بودید و می‌ترسیدید که هر لحظه شکار دیگران شوید. تا آنکه خداوند شما را به برکت رهبری پدرم رهایی بخشید، آن هم بعد از آن همه ماجرا و پس از آنکه او خود نیز در میان ددانِ آدمی‌صورت و اعراب گرگ‌سیرت و مشرکان اهل‌کتاب گرفتار آمده بود. هرگاه آتش جنگ را برمی‌افروختند خدایش آن را خاموش می‌کرد یا هر زمان که شاخی از شیاطین می‌رویید و اژدهایی از مشرکان دهان می‌گشود، برادرش علیع را به کام آن می‌انداخت و او دست‌بردار نبود تا مگر با مشت مردانة خود آن‌ها را درهم می‌شکست و آتش فتنه‌شان را با شمشیر خاموش می‌کرد. علیع رنج‌دیده‌ای در راه خدا و کوشا در کار و فرمان پروردگارش بود؛ خویشاوند رسول‌خداص و سرور اولیاءالله و همواره آماده به‌کار، خیرخواه و تلاشگر. این همه در حالی بود که شما در رفاه می‌زیستید و در کمال راحتی به خنده و شوخی می‌پرداختید و منتظر بودید که بر ما زیانی وارد شود و گوش سپرده بودید تا خبرهای بدی دربارة ما بشنوید. گاه در جنگ و نبرد عقب می‌نشستید و می‌گریختید.
هنگامی‌که خداونـد خانة انبیا و پناهگاه برگزیدگانش را بـرای پیامبر برگزید، نفاق شما چهره نمود. جامة دین بر تن شما کهنه گشت. دشمنی و خشم پنهان کسانی که کمبودهایی داشتند، آشکار گشت. فتنه‌گران باد در گلو انداختند و در اطراف شما به جولان پرداختند. شیطان سر خود را از میان شکاف‌ها هویدا کرد و صدایتان زد و شما هم پاسخش گفتید و به دیدة احترام به او نگریستید. آنگاه شیطان از شما خواست که برخیزید و دیدید که سبک‌بار جهیدید. شما را در چشم خودتان بزرگ جلوه داد و از خود بیخود کرد و به یک‌پارچه غضب تبدیل کرد. شتری را که مال شما نبود، به نام خود داغ نهادید و به آبشخوری که از آنِ شما نبود وارد شدید.
این کار‌ها همه در وقتی انجام گرفت که از عهد پیغمبر چیزی نگذشته بود. هنوز داغ فقدان او تازه بود و زخم او التیام نیافته بود. هنوز جسم بی‌جان رسول‌خداص به خاک سپرده نشده بود که شما در این امر شتاب کردید، به این بهانه که مبادا به فتنه گرفتار آیید. هشدار که در فتنه گرفتار آمده‌اید و جهنم اطراف کافران را فراگرفته است. افسوس چقدر دورید؟ شما را چه می‌شود؟ به کجا می‌روید، در حالی که کتاب خدا در برابر شماست؟ گفته‌هایش پیدا و احکامش هویداست. نشانه‌هایش روشن و نهی‌هایش آشکار و اوامرش معلوم است. با این همه شما آن را پشت سر انداخته‌اید. آیا به چیزی غیر آن گراییده‌اید؟ آیا از آن سیر شده‌اید؟ یا به غیر آن می‌توانید حکم کنید؟ راستی این عوض برای ستمگران چه بد است؟ «وَمَن یَبْتَغِ غَیْرَ الإِسْلاَمِ دِینًا فَلَن یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِین». [۲۹]
سپس قدری تاب نیاوردید تا این مرکب چموش آرام گیرد و افسار دهد. آنگاه هیزمش را بیفروختید و آتشش را شعله‌ور کردید و برای خاموش کردنِ انوارِ درخشانِ دین و کنار نهادن سنت‌های پیامبر، به نوای شیطانِ گمراه پاسخ گفتید. به بهانة گرفتنِ کفِ شیر، جرعه‌جرعه آن را نوشیدید. در پناه دیوار‌ها و مخفی‌گاه‌ها کمین گرفتید تا دودمان و فرزندانش را از پای درآوردید. ولی ما بدانچه شما می‌کنید شکیب می‌ورزیم. درست مثل کسی که دشنه در تن او و نیزه در دل او فرو رود و دم نزند. شما اکنون گمان می‌کنید که من از پدرم میراث نمی‌برم. آیا در پی زنده کردن احکام جاهلیت هستید؟ و حال آنکه کدام کس بهتر از خدا بر یقین‌آورندگان بیان حکم می‌فرماید؟ مگر نمی‌دانید؟ بلی، همچون آفتاب درخشندة روز بر شما معلوم است که من دختر او هستم. ای مسلمانان، وای بر شما. آیا در کتاب خدا آمده است که پدر شما میراث می‌گذارد و پدر من نمی‌گذارد؟ چه تهمتی به خداوند بسته‌اید؟ آیا از روی قصد و آگاهی قرآن را وانهاده و پشت سر انداخته‌اید؟ چرا که در آنجا آمده است: «وَوَرِثَ سُلَیْمَانُ دَاوُودَ» [۳۰] و در داستان یحیی‌بن‌زکریا خبر می‌دهد که زکریا گفت: «فَهَبْ لِی مِن لَّدُنکَ وَلِیًّا. یَرِثُنِی وَیَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ.» [۳۱] نیز در قرآن آمده است: «وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ.» [۳۲] نیز فرموده است: «یُوصِیکُمُ اللّهُ فِی أَوْلاَدِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَیَیْنِ» [۳۳] و نیز گفته است: «إِن تَرَکَ خَیْرًا الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالأقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ» [۳۴]
با این همه می‌پندارید من از پدرم ارث نمی‌برم و خویشاوندی میان ما نیست؟ آیا خداوند حکمی را به شما اختصاص داده و پدرم را از آن محروم کرده است؟ یا آن که گویید من و پدرم پیرو دو مذهبیم و از یکدیگر ارث نمی‌بریم؟ یا آنکه شما به خاص و عام قرآن از پدر و پسرعمویم آگاه‌ترید؟ پس زمام این مرکب رام‌شده را بگیر، ولی بدان که روز آخرتی هم هست و چه نیکوست داوری خدا در آن روز و دادخواهی محمدص. موعد به قیامت. در قیامت گزافه‌کاران زیان می‌بینند و پشیمانی به حال شما سودی نمی‌بخشد. برای هر خبری زمان وقوعی مقرر است و به‌زودی درخواهید یافت که چه کسی معذّب و خوار می‌شود و شکنجة دائمی بر او قرار می‌گیرد؟ ای جوانمردان و ای بازوان و یاوران اسلام، این خود چه نوع چشم‌پوشی در حق من است؟ و چرا در برابر ظلمی که در حق من می‌شود، به خواب فرو رفته‌اید؟ آیا به یاد نمی‌آورید که پدرم می‌گفت: حرمت مرد باید در مورد فرزندانش محفوظ مانَد؟ چه زود و چقدر با شتاب به کارهایی که شایسته نبود، اقدام کردید و دست از یاری ما کشیدید، در حالی که شما می‌توانید مرا در خواستهای که دارم یاری دهید. آیا می‌گویید محمدص مرد؟ آری، مرگ او فاجعه‌ای بس بزرگ بود. مصیبتی سترگ و گسستی عمیق بود و هردم گسترده‌تر هم می‌شود. زمین از فقدان او در تاریکی فرو رفته است و آفتاب و ماه بی‌نور شده و ستارگان به سبب این مصیبت ازهم پاشیده‌اند. آرزو‌ها پایمال شد و کوه‌ها از تپش افتاده‌اند. به حریم او تجاوز شده و حرمتش پس از مرگ از بین رفته است. به خدا سوگند این بلایی بس بزرگ است. مصیبتی عظیم که نظیری ندارد. فاجعه‌ای که کتاب خدا آن را آشکار داشته بود. این فاجعه‌ای است که هر پگاه و شامگاه شما را با جوش و خروش و به الحان گوناگون به‌سوی خود می‌خواند؛ همان مصیبتی که بر پیامبران پیشین نیز فرود آمده و فرمان مرگ آنان را صادر کرده بود: «وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِکُمْ وَمَن یَنقَلِبْ عَلَىَ عَقِبَیْهِ فَلَن یَضُرَّ اللّهَ شَیْئًا وَسَیَجْزِی اللّهُ الشَّاکِرِینَ.» [۳۵]
هان ای فرزندان قیله [۳۶]، آیا باید من به دلیل درخواست میراث پدرم مورد ستم واقع شوم، در حالی که چشم و گوشتان باز است و در حضور منید و انجمن شما ندای مرا می‌شنود و از آنچه شده است آگاه است و شما صاحب سرباز و نیرو هستید و سلاح دارید و بهشت پاداش شماست. چگونه است که فریاد دادخواهی مرا می‌شنوید، اما پاسخ نمی‌گویید و به فریادم نمی‌رسید، در حالی که به جنگجویی موصوف و به نکویی و درستکاری معروفید؟
شما نخبگان عرب و بهترین کسانی هستید که برای ما اهل‌بیت اختیار شده‌اند. با اعراب جنگ کردید و رنج و محنت فراوان کشیدید. امت‌ها را نصیحت کردید و با آنان جنگیدید. ما دست نمی‌کشیدیم و شما کنار نمی‌کشیدید. ما دستور می‌دادیم و شما پیروی می‌کردید، تا آنکه آسیاب اسلام به‌دست ما به گردش درآمد و پستان روزگار پرشیر شد و عربدة شرک خاموش شد و فوارة دروغ سرنگون گشت و آتشکدة کفر رو به خاموشی رفت و همه‌چیز انتظام پذیرفت و کار دین استوار شد. پس بعد از این‌همه دلایل آشکار، با چنین سرشکستگی به کجا می‌روید؟ چرا این حقیقت را پس از آنکه معلوم شد، پنهان می‌کنید؟ و پس از آن‌همه استواری چرا عقب‌گرد می‌کنید؟ و پس از آن‌همه ایمان چرا دوباره شرک می‌ورزید؟ وای به حال مردمی که پس از آنکه پیمان بستند، آن را شکستند و به بیرون راندن رسول‌خداوندص همت گماردند. نخست آنان به شما حمله کردند. آیا از آنان بیم دارید؟ در حالی که سزاوار‌تر است که از خداوند بترسید، اگر واقعاً ایمان دارید. هشدار، به‌راستی شما را می‌بینیم که به‌سوی قهقرا و انحطاط روی کرده‌اید و کسی را که به حکومت سزاوار‌تر است، کنار نهاده‌اید. از آن‌همه وسعت و فراخی رو به تنگی آورده‌اید. چیزی را که می‌دانستید کنار گذاشتید و از حد و مرز خود گام فرا‌تر نهادید، در حالی که اگر شما و تمام آنچه در زمین است، همگی کافر شوید، خداوند بی‌نیاز و ستوده است. بدانید که من آنچه گفتم، همه از روی آگاهی به بی‌اعتناییِ شماست و با توجه به این موضوع است که کانون فریب دل‌های شما را فراگرفته. ولی این‌ها همه درد دل و ظهور آتش روح و غصه‌های کشنده است و برای آن است که حجت را بر شما تمام کنم. ستمگران به‌زودی خواهند دانست که به کدام بازگشتگاه بازمی‌گردند و من دختر پیامبرِ بیم‌دهنده‌ام. در پیش‌رو عذابی سخت برپاست. شما به کار خویش مشغول باشید و ما هم به کار خود می‌پردازیم. شما منتظر باشید و ما هم منتظریم.»
تشکیک در صدور این خطبه از فاطمة زهراس درست مانند مناقشاتی است که دربارة نهج‌البلاغه صورت گرفته و بدون سند و مدرک به‌دور از طرق نقد حدیث و تاریخ است.
این خطبه با ده‌ها سند معتبر در کتاب‌های قدمای صحابه نقل شده است. بنابه نقل ابوالفضل احمدبن‌ابوطاهر در کتاب بلاغات النساء، این خطبه از جمله روایاتی بوده که مشایخ آل ابوطالب آن را سینه‌به‌سینه نقل کرده و به فرزندان خود یاد داده‌اند. کتاب‌های تاریخی و کتب حدیث و نیز کتب فقهی، از همان قرن‌های اولیه، هریک به فراخور استناد و استشهاد خود، قسمت‌هایی از این خطبة غرا را نقل کرده‌اند. [۳۷]
این خطبه شامل احتجاجات محکم آن حضرت در خصوص غصب فدک است، که بحث دربارة این مسئله نیازمند فرصت مستقل دیگری است. اما اجمالاً باید بگویم غصب فدک خود مقدمه‌ای برای اجرای مقاصد دیگر بود و تنها شامل مسائل مادی نمی‌شد. غصب فدک درواقع قسمتی از سیاست گوشه‌نشین کردن و به تنگدستی کشاندن علی‌بن‌ابیطالب‌ع، همسر فاطمهس، بود. این هدف، آشکارا، در گفت‌و‌گویی که میان عمربن‌عبدالعزیز، خلیفة اموی، و تنی چند از فرزندان فاطمهس، در زمان بازگرداندن فدک به آنان، دربارة حد و حدود فدک صورت گرفت، نمود پیدا می‌کند. اما این پیگیری و اصرار و اعتراض به این شکل علنی و محکم نوعی اعلام محکومیت در برابر افکار عمومی است و، همچنین، برای صیانت از حق و حقیقت در تاریخ، حتی اگر انحراف و خطا از سوی بزرگ‌ترین مسئول حکومت باشد.
۸. جهاد پیگیر
خوانندۀ گرامی، در خلال سطور این مقدمه، به‌روشنی نمونه‌هایی می‌بیند از جهاد همیشگی آن حضرت در خانة پدر و همسرش. نیز مواضع سلبی و ایجابی او در برابر حوادث زمان، و حتی در وصیتش مبنی بر آنکه وی را سریعاً دفن کنند و قبر او را از چشم مخالفان پنهان نگه دارند که نشانگر اعتراض او به وضع عمومی آن روز جامعه‌اش بود.
علاوه بر این‌ها، فاطمهس در جنگ‌هایی که مسلمانان برای دفاع از عقیده و صیانت از کرامت و آزادگی‌شان می‌کردند، پیشاپیش سایر زنان، به کمک مجاهدان مسلمان می‌شتافت و نقش خود را ایفا می‌کرد؛ نقشی که در آن عصر نیز زنان مجاهد عهده‌دار آن بودند، مثل مداوای زخم‌ها و شستن لباس‌ها و پرستاری از مجروحان جنگی و آماده کردن کلیة وسایل زندگی در اوضاع و احوال جنگ.
اما فاطمهس نقش برجسته و دشواری در حمایت از حق و دفاع از وصیت رسول‌خداص نیز داشت. او ملاقات‌ها و گفت‌وگوهای محرمانه‌ای با اصحاب رسول‌خداص ترتیب می‌داد و آنان را به ایستادگی در کنار علیع تشویق می‌کرد. خود به‌گونه‌ای بی‌مانند و استوار، بنابر نقل مورخان، در سخت‌ترین لحظات زندگی علیع، در کنار آن حضرت استقامت می‌ورزید و نشان می‌داد که جبهة داخلی در زندگی علیع استوار و بدون ضعف و خلل است. اما موضع‌گیری را به شوهر و رهبرش یعنی امام علیع وامی‌گذاشت تا آن حضرت تصمیم بگیرد و موضعی اتخاذ کند و فاطمهس هم از آن پیروی می‌کرد. فاطمهس هر صبح شنبه بر مزار شهدا و مزار حمزه حاضر می‌شد و برای آنان از خداوند آمرزش می‌طلبید.
این عمل، که آغازگر کارهای هفتگی او بود، به‌خوبی از نهایت احترام فاطمهس و قدردانی او از امر مقدس جهاد و شهادت پرده برمی‌دارد و به‌وضوح سیرة عملی آن حضرت را نشان می‌دهد؛ سیره‌ای که با جهاد آغاز شد و بر جهاد و فداکاری تا مرحلة شهادت استوار بود.
۹. فاطمهس در محراب عبادت
امام حسن‌ع می‌فرماید: «مادرم فاطمه را دیدم که شب جمعه در محرابش به عبادت ایستاده بود. او پیوسته در حال رکوع و سجود بود تا سپیدی صبح پدیدار گشت. می‌شنیدم که برای مردان و زنان مؤمن با ذکر نامشان دعا می‌کرد، اما برای خود دعایی نمی‌کرد و از خداوند برای خود چیزی نمی‌خواست.»
در سیرة آن حضرت آمده است که وی ساعت آخر روز جمعه را به دعا اختصاص داده بود و در آخرین دهة ماه مبارک رمضان شب‌ها بیدار می‌ماند و خانواده‌اش را تشویق می‌کرد تا شب را با عبادت و دعا به صبح رسانند. آن حضرت گاهی از ورم پاهایش رنج می‌برد، زیرا بسیار به نماز می‌ایستاد و به شب‌زنده‌داری می‌پرداخت. به‌راستی آیا فاطمهس در تمام زندگی‌اش از محراب عبادت بیرون آمد؟ آیا حیات او جز سجود پیوسته در برابر پروردگارش بود؟ وی خدا را در خانه، با شوهرداری و تربیت فرزندان، عبادت می‌کرد، زیرا مسجد زن خانه‌اش است. در خدمات اجتماعی که ایفا می‌کرد از خدا فرمان می‌برد و با خدمت به خلق خدا، که عیال اویند، پروردگار را عبادت می‌کرد. همواره این نکته را در نظر داشت که محبوب‌ترین کس نزد خدا کسی است که از او به عیال خداوند فایدة بیشتری برسد.
او در همدردی با فقرا و دردمندان و رنج‌کشیدگان، به همراه خانواده‌اش، خدای را می‌پرستید. در قرآن در سورة انسان آمده است: «وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا.» [۳۸] او مصداق کسانی بود که «یُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ» [۳۹] و در نهایت بر قلب و زبانشان می‌گذشت که «إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء وَلَا شُکُورًا.» [۴۰] این‌ها تنها گوشه‌ای از زندگی و رکعتی از نماز آن حضرت بود.
۱۰. کوثر
در سال دوم هجرت، ابراهیم، آخرین پسر رسول‌خداص، درگذشت. بدین لحاظ، برحسب منطق جاهلی، پیامبر بدون نسل باقی ماند. ملامتگرانِ منافق بنای شماتت گذاشتند. از این بابت خوشحالی‌ها می‌کردند و با مرگ محمدص مرگ رسالت او را نیز انتظار می‌کشیدند، زیرا در نظر آنان رسالت وسیله و سلطنتی موروثی، و فرزند پسر ادامة شخصیت پدر و متضمن بقا و یادآور نام او بود. محمدص پسران خود را از دست داده و سن او نیز از پنجاه فرا‌تر رفته بود. اما وحی الهی اشتباه و پوچی منطق مشرکان را نشان داد و اعلام کرد: «إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ. فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ. إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ.» [۴۱]
پس رسالت پابرجا و اسلام جاوید خواهد ماند و مجد و عظمت محمدص با مجد خداوند در می‌پیوندد و نام محمدص سراسر زمین را تا ابد فرا می‌گیرد. نسل او حافظان رسالت و نشانه‌های هدایت‌اند و دشمنِ ملامتگرِ منافق خود ابتر است.
فاطمهس تبلور همین کوثـر بود. نسل پیامبرص از او ادامه یـافت و فرزندانش همان ائمة معصوم و دومین ثَقَلین هستند که محمدص آنان را پس از وفاتش در میان امت اسلام برجای نهاد و فرمود که هرگز از آنان و نخستینِ ثقلین، قرآن، جدا نمی‌شوند. این نسل از قرآن نگاهبانی می‌کنند و در راه آن فداکاری‌های بزرگی از خود نشان می‌دهند.
ثَقَلین، کتاب و عترت، هردو ادامة وجود محمدص و رسالت او و وسیله‌ای برای حفظ سلامتِ حرکت امت در خط صواب و به‌دور از انحراف و گمراهی هستند. این شأن والای حضرت فاطمه است.
در جاهای گوناگون، از زبان پیامبر، نقل کرده‌اند که می‌فرمود: «نسل من از سلالة علیع و فاطمهس است.» و نیز می‌فرمود: «حسن و حسین فرزندان من و هر دو پیشوای مسلمانان‌اند.» نیز می‌فرمود: «من در میان شما دوچیز گران‌ب‌ها برجای می‌گذارم: کتاب خدا و عترتم، یعنی اهل بیتم. تا زمانی که به آن‌ها تمسک جویید هرگز گمراه نشوید. این دو هرگز از هم جدا نمی‌شوند تا بر من وارد گردند.»
زینب دختر فاطمهس نیز نقش سرنـوشت‌سازی در پیـروزی نهضت حسین‌ع داشت. هدف نهضت حسین‌ع بازگرداندن روح اسلام در کالبد جامعه بود و نابودی ظلم و استبداد و انحراف که در آن زمان بر اسلام تسلط پیدا کرده بود و از اسلام چیزی جز نام باقی نگذاشته بود. مواضع زینب‌س و سخنرانی‌ها و شعار‌ها و جهاد و علم او نمونه‌ای زنده از فاطمهس بود.
بدین‌گونه، با توجه به آنچه نقل کردیم و موارد دیگری که این مختصر گنجایش آن را ندارد، کوثر عظیمی را که خداوند به پیامبرش ارزانی داشت، به‌درستی درمی‌یابیم.
این همان فاطمه است، دختر بزرگ‌ترین پیامبر و همسر گرامی‌ترین و دلاور‌ترین امام و مادر درخشان‌ترین اختران امامت، که استاد بزرگوار سلیمان کتانی چهرة او را در کتاب ادبی خود که به‌حق فیض اشراقی است از پاک‌ترین چهرة تاریخ اسلام، ارائه کرده است.
پس با این قلم و رنگ و بویی که از آن می‌تراود، آرام آرام مطالعة کتاب را پی می‌گیریم و با هر صفحه از آن نگاره‌ای هنری و پرشکوه کشف می‌کنیم که از لابه‌لای خطوط آن، از میان هریک از سایه‌رو‌شن‌های آن رخسار تابناک و درخشان و عفیف و نورانی فاطمة زهراس را در جلوه می‌بینیم.
------
[۱]. مضمون روایتی است که امام علیع از رسول اکرمص نقل کرده است. مجلسی، محمدباقر، همان، ج۲۱، ص۲۷۹.
[۲]. هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، چاپ اول: قم، الهادی، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۸۶۹.
[۳]. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمه، تصحیح هاشم رسولی محلاتی، چاپ اول: تبریز، بنی‌هاشم، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۴۶۶.
[۴]. هلالی، سلیم بن قیس، همان، ج۲، ص۷۸۰.
[۵]. «و از نشانه‌های قدرت اوست که برایتان از جنس خودتان همسرانی آفرید.» (روم، ۲۱)
[۶]. «ای مردم، بترسید از پروردگارتان، آنکه شما را از یک تن بیافرید و از آن یک تن همسر او را و از آن دو، مردان و زنان بسیار پدید آورد.» (نساء، ۱)
[۷]. «ما کوثر را به تو عطا کردیم. پس برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن که بدخواه تو خود ابتر است» (کوثر، ۱ـ۳)
[۸]. «من کار هیچ کارگزاری را از شما، چه زن و چه مرد ناچیز نمی‌سازم.» (آل‌عمران، ۱۹۵)
[۹]. «مردان را از آنچه کنند نصیبی است و زنان را از آنچه کنند.» (نساء، ۳۲)
[۱۰]. «ای پیامبر، اگر زنان مؤمن نزد تو آمدند تا بیعت کنند، بدین شرط که هیچ‌کس را با خدا شریک نکنند و دزدی نکنند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و فرزندی را که از آن شوهرشان نیست به‌دروغ به او نسبت ندهند و در کارهای نیک نافرمانی تو نکنند، با آن‌ها بیعت کن و برایشان از خدا آمرزش بخواه.» (ممتحنه، ۱۲)
[۱۱]. «از هرچه پدر و مادر و خویشاوندان به ارث می‌گذارند، مردان را نصیبی است. و از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان به ارث می‌گذارند چه اندک و چه بسیار، زنان را نیز نصیبی است؛ نصیبی معین.» (نساء، ۷)
[۱۲]. «و برای زنان حقوقی شایسته است همانند وظیفه‌ای که بر عهدة آنان است.» (بقره، ۲۲۸)
[۱۳]. «هر زن و مردی که کاری نیکو انجام دهد، اگر ایمان آورده باشد زندگی خوش و پاکیزه‌ای بدو خواهیم داد و پاداشی بهتر از کردارشان عطا خواهیم کرد.» (نحل، ۹۷)
[۱۴]. «و برای زنان حقوقی شایسته است همانند وظیفه‌ای که بر عهدة آنان است، ولی مردان را بر زنان مرتبتی است» (بقره، ۲۲۸)
[۱۵]. «مردان، از آن جهت که خدا بعضی را بر بعضی برتری داده است، و از آن جهت که از مال خود نفقه می‌دهند، بر زنان تسلط دارند.» (نساء، ۳۴)
[۱۶]. «خدا برای مردان مسلمان و زنان مسلمان و مردان مومن و زنان مومن و مردان اهل طاعت و زنان اهل طاعت و مردان راستگوی و زنان راستگوی و مردان شکیبا و زنان شکیبا و مردان خداترس و زنان خداترس و مردان صدقه‌دهنده و زنان صدقه‌دهنده و مردان روزه‌دار و زنان روزه‌دار و مردانی که شرمگاه خود را حفظ می‌کنند و زنانی که شرمگاه خود را حفظ می‌کنند و مردانی که خدا را فراوان یاد می‌کنند و زنانی که خدا را فراوان یاد می‌کنند، آمرزش و مزدی بزرگ آماده کرده است.» (احزاب، ۳۵)
[۱۷]. مجلسی، محمدباقر، همان، ج۱۰۰، ص۲۲.
[۱۸]. «پس به نرمی سخن مگویید تا آن مردی که در قلب او مرضی هست به طمع افتد.» (احزاب، ۳۲)
[۱۹]. «و نیز چنان پای بر زمین نزنند تا آن زینت که پنهان کرده‌اند دانسته شود.» (نور، ۳۱)
[۲۰]. «چنانکه در زمان پیشین جاهلیت می‌کردند، زینت‌های خود را آشکار مکنید.» (احزاب، ۳۳)
[۲۱]. «زینت‌های خود را جز آن مقدار که پیداست آشکار نکنند.» (نور، ۳۱)
[۲۲]. طبرسی، محمدبن فضل، مکارم الأخلاق، چاپ چهارم: قم، الشریف‌الرضی، ۱۴۱۲ق، ص۲۱۹.
[۲۳]. ابن‌بابویه، محمدبن علی، من لایحضره الفقیه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، چاپ دوم: قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۳۳.
[۲۴]. شریف‌الرضی، محمدبن الحسین، همان، ص۵۱۰.
[۲۵]. طوسی، محمدبن الحسین، همان، ص۵۸۵.
[۲۶]. مباهله تضرع به درگاه خداوند است تا حقیقت را کشف و آشکار کند. مباهله آخرین وسیلة پیامبران در دعوت به خدا و دین حق بود و در زمانی به‌کار گرفته می‌شد که خصم با حجت قانع نمی‌شد.
[۲۷]. «بگو: بیایید تا حاضر آوریم ما فرزندان خود را و شما فرزندان خود را، ما زنان خود را و شما زنان خود را، ما برادران خود را و شما برادران خود را. آنگاه دعا و تضرع کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان بفرستیم.» (آل‌عمران، ۶۱)
[۲۸]. طوسی، محمدبن الحسین، همان، ص۴۰.
[۲۹]. «و هرکس که دینی جز اسلام اختیار کند از او پذیرفته نخواهد شد و در آخرت از زیان‌دیدگان خواهد بود.» (آل‌عمران، ۸۵)
[۳۰]. «و سلیمان وارث داوود شد.» (نمل، ۱۶)
[۳۱]. «مرا از جانب خود فرزندی عطا کن، که میراث‌بر من و میراث‌بر خاندان یعقوب باشد.» (مریم، ۵ـ۶)
[۳۲]. «به حکم کتاب خدا، خویشان به یکدیگر سزاوارترند.» (انفال، ۷۵)
[۳۳]. «خدا درباره فرزندانتان به شما سفارش می‌کند که سهم پسر برابر سهم دو دختر است.» (نساء، ۱۱)
[۳۴]. «مقرر شد که دربارة پدر و مادر و خویشاوندان، از روی انصاف وصیت کند. و این شایستة پرهیزگاران است.» (بقره، ۱۸۰)
[۳۵]. جز این نیست که محمد پیامبری است که پیش از او پیامبرانی دیگر بوده‌اند. آیا اگر بمیرد یا کشته شود، شما به آیین پیشین خود بازمی‌گردید؟ هرکس که بازگردد هیچ زیانی به خدا نخواهد رسانید. خدا سپاسگزاران را پاداش خواهد داد.» (آل‌عمران، ۱۴۴)
[۳۶]. نام مادربزرگ طایفة اوس و خزرج.
[۳۷]. ابن‌طیفور، احمدبن أبی طاهر، بلاغات النساء، چاپ اول: قم، الشریف‌الرضی، بی‌تا، ص۲۶.
[۳۸]. «و طعام را در حالی که خود دوستش دارند به مسکین و یتیم و اسیر می‌خورانند.» (انسان، ۸)
[۳۹]. «دیگران را بر خویش ترجیح می‌دهند هرچند خود نیازمند باشند.» (حشر، ۹)
[۴۰]. «جز این نیست که شما را برای خدا اطعام می‌کنیم و از شما نه پاداشی می‌خواهیم نه سپاسی.» (انسان، ۹)
[۴۱]. «ما کوثر را به تو عطا کردیم. پس برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن که بدخواه تو خود ابتر است» (کوثر، ۱ـ۳)